Савол: — Имом Бухорийнинг «Саҳиҳ ҳадис»ларида «Қуръон етти хил қироатда нозил бўлган» дейилади. Уларнинг қайси бири афзалроқ ва бир-биридан фарқи нимада?

Жавоб: — Имом Бухорий бўлсин, бошқа муҳаддисларимиз бўлсин, бирорталари саҳиҳ китобларида ҳеч қачон «Қуръони Карим етти хил қироатда тушди, нозил бўлди», деган гапни ёзмаганлар. Пайғамбаримиз (саллоллоҳи алайҳи васаллам) ҳам бу гапни мутлақо айтмаганлар. Агар шу саволдаги гап тўғри бўлиб, китобда ҳадисни «Қуръони Карим етти хил қироатда тушди, нозил бўлди», деб таржима қилинган бўлса, ниҳоятда катта хатога йўл қўйилган бўлади, буни тезроқ тузатиш керак. ҳадисларда «Қуръони Карим етти ҳарфда нозил бўлган», дейилган, қироатда эмас. Етти қироат ва етти ҳарф бир-биридан мутлақо бошқа-бошқа нарсалар ҳисобланади. Етти қироат деган тушунча Пайғамбаримиз (с.а.в.)нинг вақтларида бўлмаган, мутлақо. Етти ҳарф эса улуғ Қуръон мутахассисларининг чуқур таҳлилларидан кейин Қуръон Каримнинг тиловати пайтида Пайғамбаримиз (с.а.в.) ўзлари ўқиган ва рухсат берган баъзи-бир ҳолатлардаги ўзаро қироатлар орасидаги фарқларни айтилади. Араб тили шуни кўтаради, баъзи-бир исмларни бир қироатда, яъни бир ҳарфда, муфрат ҳолида, бирлик ҳолида ўғилган, иккинчи бир ҳарфда жам ҳолида ўқиши мумкин. Баъзи-бир феъларни ғойиб, мухотоб ҳолида ўқиш мумкин. Ва шунга ўхшаган қироатни йўлга қўйишда Қуръон Каримнинг оятларини, лафзларини нутқ қилишда ўзаро фарқлар бўлади. Мисол учун: Бизнинг қироатимизда «Йа аййухан набийю» деб ўқисак, варш қироатида «Йа аййухан набиу» дейилади. «Ана шундай ўзгариш бўладиган соҳалар еттита», деган маънони уламоларимиз олдинга суришади, лекин «етти қироат» сўзи кейин чиққан. Қироат имомлари, уларнинг ровеълари, бу илмнинг таг-тубига етиб, ўзига хос бир мазҳабга ўхшаш йўлларни жорий қилганларидан сўнг илмий асосда Пайғамбаримиз (с.а.в.)нинг ўзларига етказиб бориб қироатнинг қоидалари асосида, алоҳида бир йўлга қўйганларидан кейин машҳур қориларнинг қироатини илмий равишда китобларга ёзиша бошлаганда беихтиёр еттитасини танлашган. Ана шу маънони биз яхши тушуниб олишимиз керак. ҳадисларда келган Қуръони Карим «етти ҳарфда нозил бўлди» деган маъно мутлақо қироат маъносини англатмайди. Қироатлар, яна қайтариб айтамиз, кейинги пайтларда чиққан ҳолат. Уни етти ҳарфда нозил бўлганлиги маъносида мутлақо аралаштирмаслик керак. Энди қироатларга келадиган бўлсак, етти қироат бор, ўн қироат бор, ўн тўрт қироат бор. Лекин етти қироат машҳурроқ, уларнинг орсидаги фарқларни мутахасислар англайди. Баъзи-бир Қуръонни яхши ўқийдиган одамлар ҳам фарқлаши мумкин. Ҳозирги кунда мусулмон оламида кенг тарқалган қироат имоми Асимдан имоми Хафс ривоят қилган қироат бўлади. Бу мана шу ҳозирги кунда ҳаммамиз барчамиз эшитиб, ўқиб, тажвидини ўрганиб талаффуз қилиб юрган қироатимиз шу, «қироати Хафсим ан Асим». Ана ўша қироатни энг машҳур қироат демоқдамиз, бугунги кунда вақт ўтиши билан шу ҳолга айланиб қолган. Энди иккинчи бир қироат ҳам бугунги кунда бор, бу қироат «қироати қолун ан Варш» дейилади. Имоми Варшдан қолун ривоят қилинган қироат бўлиб, бу қироат Ливия, Тунис, Жазоир, Марокаш ва ўша тарафдаги Африка давлатларида кенг тарқалган қироат ҳисобланади. Мана шу нарсаларни биз яхши билишимиз керак. Лекин билиб-биламасдан қилинган таржималар оқибатида, етук илмга эга бўлмаган, мана шундай нозик тарафларини англай олмайдиган одамлар тарафидан қилинган таржималар ҳалқимизни кўпгина ташвишга солаётганлиги, тушунмовчиликлар келиб чиқаётганлиги, мана бунга ўхшаган саволлар кўпаяётганлиги ҳаммамизнинг афсусимизга, надоматимизга сабаб бўлади. Бу нарсаларга чек қўймоғимиз керак, бу нарсаларни яхшироқ таҳқиқ қилмоғимиз, оҳирига етиб, билмоғимиз лозим ва лобуд бўлади.

Савол: — «Дурратул-ваиъзни» китобида «Таъзим билан салавот айтган киши бу дунёда жаннатдаги ўрнини кўрмасдан кетмайди» дейилади. Таъзим ва салавот қандай бўлади?

Жавоб: — Аввало айтиб қўйишимиз керакки, «Дурратул-ваиъзни», «Бўстон-ул орифийн» ва шунга ўхшаш ваъз китоблар кўпроқ кишиларга баъзи бир амалларни қилишни тарғиб қилишни, шунингдек, бир нарсадан қайтаришни ҳам жуда қаттиқ тарғиб қилиб юборган китоблардан ҳисобланади. Бу китоблар ёзилган пайтда мусулмонлар оммасининг ичида, аҳли илмларнинг ичида ҳам «тарғиб учун баъзи бир заиф ҳадислар айтилса ҳам, муболағага борилса ҳам бўлаверади, чунки яхшиликка тарғиб бўляпти, ёмонликдан қайтариш бўляпти, бироз муболаға қилса ҳечқиси йўқ», деган тушунча бўлган. Албатта улар ўз замонидан, ўз шароитидан, ўз тушунчасидан ва билим савиясидан келиб чиқиб айтилган. Бугунги кунга келиб ана шу ҳолатлар кўпчилигимизнинг бошимизни қотирадиган, хаёлимизни олиб қочадиган, тушунмовчиликка олиб келадиган ва ушбу ўрганаётган саволимиз каби саволларни беришга ундайдиган ҳолатга айланиб қолди.

«Таъзим» сўзи «улуғлаш» дегани, «салавот» Расулуллоҳ (с.а.в.)га салавот айтиш. Агар «таъзим»нинг сўз маъносини оладиган бўлсак, Расулуллоҳ (с.а.в.)ни улуғлаб салавот айтиш деган маъно чиқади. Таъзимни бизнинг тушунчамизда оладиган бўлсак, таъзим қилиб туриб салавот айтиш маънолари бўлади. Албатта салавот қироати Қуръон, зикрдан кейинги энг кўп савоб берадиган учинчи бир тил ибодати ҳисобланади. Расулуллоҳ (с.а.в.)га салавот айтиш жуда яхши нарса, буни «салавот» бобларида кўп марта, қайта-қайта ўрганилган, ҳадиси шарифлар келган. Расулуллоҳ (с.а.в.)нинг салавот ва салом юбориш умматларидан лозиму-лобуд нарса эканлигини Аллоҳ таоло Қуръонда ҳам айтиб, сиз билан биз, мўмин бандаларини Расулуллоҳ (с.а.в.)га салавот айтишга ундаган, Аллоҳнинг ўзи у зотга салавот айтиши, фаришталар ҳам салавот айтиши оятда зикр қилинган. Энди «таъзим ва салавот» деганда қўшимча нарса бирон ерда кўринмаган, «таъзим билан салавот» деган маъно йўқ. Лекин, ҳали айтганимиздек, таъзим улуғлаш бўлса, яхшилаб, чин қалбдан,Расулуллоҳ (с.а.в.)га муҳаббат қилиб, у зотни улуғлаб туриб салавот айтиш деган маъно бўлади. Лекин, яна қайтариб айтяпмиз, бу маънода муболаға борлигини унутмаслигимиз керак.

Савол: — Таҳорат олишда оғиз чайилаётганда уч марта ғарғара қилинадими, яъни томоқ чайиладими? Мен ўн беш йилдан бери биринчи марта олинган сув билан оғзимни чайқаб, иккинчиси билан ғарғара қилиб, учинчисида бармоқларим билан мисвок қилиб юрардим. Шунча йил мобайнида таҳоратим нотўғри бўлганми?

Жавоб: — Ибодатларни тўғри ёки нотўғри бўлганлигини билиб олишнинг энг осон йўли уларнинг ҳукмларини билишдур. Таҳорат тўғри бўлдими, йўқми дейдиган бўлсак, таҳоратнинг фарзлари нима, вожиблари нима эканлигини билиб олсак, суннатлари нима, мустаҳаблари нима эканлигини билиб олсак жуда фарқлаб олишимиз осон бўлади. Таҳоратда оғзини чайишни «мазмаза» дейилади, мазмаза дегани араб тилида «оғизнинг ичини сув билан ювиш» дегани. Яъни «оғизни ичига сув етказиш» деган маъно. Ана шу маънони ифода қилиш суннат ҳисобланади. Фарзни тўлиқ адо этган бўлса, вожибларини тўлиқ адо этган бўлса таҳоратда оғзини чаймаган, суннат амалини қилмаган одамнинг таҳорати тўғри бўлаверади. «Фалон йилдан бери қилиб юрган таҳоратим нотўғри бўлганми?» деган савол бу ерда ортиқча бўлиб қолади. Агар мазмаза таҳоратда оғзини чайиш суннат эканлигини билинганида, ана шу маънони яхши тушуниб олиш керак. Таҳорат аҳкомларини ўрганадиган китоблар кўп, яхшилаб ўрганиб олиш ва мана шу каби муносабатларда сўраб билиб бориш ҳам жуда яхши бир хислат ҳисобланади.

Аллоҳ субҳонаҳу ва таоло барчаларимизнинг таҳоратларимиз ўз ўрнида бўлиши ва кўзланган мақсадга, ғояга, савобга эриштирадиган бўлишини насиб этган бўлсин!